ΚΑΤΑΝΟΜΗ
Στο παρελθόν, οι πληθυσμοί της μεσογειακής φώκιας ζούσαν κατά μήκος των ακτών της Μαύρης Θάλασσας, σε όλη τη Μεσόγειο, στα Ατλαντικά νησιωτικά συμπλέγματα των Αζορών, της Μαδέρας και των νησιών του Πράσινου Ακρωτηρίου, καθώς και στις βορειοδυτικές ακτές της Αφρικής από το Μαρόκο στον βορρά έως και τις ακτές της σημερινής Σενεγάλης και της Γκάμπια στον νότο. Η συστηματική εκμετάλλευση και εξόντωση του είδους όμως, φαίνεται ότι είναι ο σημαντικός παράγοντας που οδήγησε στην εντυπωσιακή συρρίκνωση του παγκόσμιου πληθυσμού της μεσογειακής φώκιας, ενώ η συνεχιζόμενη εξόντωση του είδους κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων οδήγησε στην οριστική εξαφάνισή του στη Μαύρη Θάλασσα και στις περισσότερες χώρες της Μεσογείου.
Σήμερα η κατανομή του είδους έχει περιοριστεί σημαντικά. Η μεσογειακή φώκια ζει πλέον σε τέσσερις, γεωγραφικά απομονωμένους μεταξύ τους, πληθυσμούς:
1. Στο νησιωτικό σύμπλεγμα της Μαδέρας στον Ατλαντικό ωκεανό, όπου υπολογίζεται ότι ζουν 25 – 35 άτομα.
2. Στην ατλαντική ακτή της βορειοδυτικής Αφρικής, στη χερσόνησο Cabo Blanco της Μαυριτανίας, όπου ζουν περίπου 190 ζώα.
3. Ένας μικρός πληθυσμός (λιγότερα ίσως από 10 ζώα) εικάζεται ότι ζει στις μεσογειακές ακτές του Μαρόκου και της Αλγερίας. Λόγω της έλλειψης συστηματικών μέτρων προστασίας η επιβίωση του πληθυσμού αυτού είναι όμως εξαιρετικά αμφίβολη.
4. Στην ανατολική Μεσόγειο, όπου ζει και αναπαράγεται ο μεγαλύτερος πληθυσμός της μεσογειακής φώκιας, που υπολογίζεται σε 300 – 400 άτομα. Οι πιο γνωστοί τοπικοί αναπαραγόμενοι πληθυσμοί εντοπίζονται κυρίως στην Ελλάδα και στην Τουρκία, στις ακτές της Κιλικίας.
Πρόσφατα έχουν καταγραφεί παρατηρήσεις μεμονωμένων ατόμων φωκών στο Ισραήλ, στη Λιβύη, στην Κύπρο, στην Κροατία και στην Ιταλία. Αυτό αποτελεί ένα ελπιδοφόρο μήνυμα ότι το είδος θα μπορέσει να επιστρέψει στις παλαιότερες περιοχές εξάπλωσής του.
Στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα ζει και αναπαράγεται ο μεγαλύτερος πληθυσμός παγκοσμίως της μεσογειακής φώκιας, που υπολογίζεται σε περίπου 400 άτομα. Το είδος είναι ακόμα ευρύτατα κατανεμημένο σχεδόν σε όλες τις παράκτιες και νησιωτικές περιοχές της Ελλάδας, δείχνοντας προτίμηση σε απομονωμένες, βραχώδεις και δυσπρόσιτες νησίδες ή ακτές. Οι μεγαλύτεροι και καλύτερα μελετημένοι τοπικοί πληθυσμοί φώκιας στην Ελλάδα είναι αυτοί της ευρύτερης περιοχής του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Αλοννήσου, Βορείων Σποράδων, όπου υπολογίζεται ότι ζουν περίπου 50 άτομα και του νησιωτικού συμπλέγματος Κιμώλου – Πολυαίγου στις νοτιοδυτικές Κυκλάδες, που υπολογίζεται επίσης σε περίπου 50 άτομα. Σημαντικοί αναπαραγόμενοι πληθυσμοί έχουν καταγραφεί επίσης στην περιοχή της Βόρειας Καρπάθου και Σαρίας στα Δωδεκάνησα (περίπου 25 άτομα) και στα νησιά του Ιονίου (Ζάκυνθος – Κεφαλονιά). Τα τελευταία χρόνια ένας πάρα πολύ σημαντικός πληθυσμός μεσογειακής φώκιας, ο οποίος εκτιμάται σε τουλάχιστον 60 άτομα, έχει ανακαλυφθεί στο νησί της Γυάρου στις Κυκλάδες.
Η μελέτη της κατανομής της μεσογειακής φώκιας στην Ελλάδα έχει γίνει από τη MOm μέσω της χαρτογράφησης των εμφανίσεων - παρατηρήσεων φωκών του Εθνικού Δικτύου Διάσωσης και Συλλογής Πληροφοριών (RINT) και μέσω των ερευνητικών δράσεων παρακολούθησης τοπικών πληθυσμών φώκιας.
Παγκοσμίως
Μαδέρα
Τα νησιά Μαδέρα βρίσκονται στον Ατλαντικό ωκεανό, 600 χιλιόμετρα περίπου από τις ακτές της βορειοδυτικής Αφρικής. Για αρκετά χρόνια οι κάτοικοι των νησιών εκμεταλλεύτηκαν τη μεσογειακή φώκια για το κρέας, το λίπος και το δέρμα της. Το ανελέητο κυνήγι οδήγησε στην εξόντωση του είδους από το κυρίως νησί της Μαδέρα και τον περιορισμό του στα απομονωμένα και ακατοίκητα νησιά Desertas. Έρευνες που έγιναν τη δεκαετία του 1980 έδειξαν όμως ότι ακόμα και εκεί η επιβίωση του είδους δεν ήταν εξασφαλισμένη. Μπροστά στον άμεσο κίνδυνο εξαφάνισης της μεσογειακής φώκιας από την περιοχή, η πορτογαλική κυβέρνηση αποφάσισε να λάβει αυστηρά μέτρα προστασίας για το είδος και δημιούργησε το Πάρκο των Νησιών Desertas.
Τα μέτρα προστασίας περιλαμβάνουν αυστηρή απαγόρευση της ανθρώπινης δραστηριότητας στις περιοχές του Πάρκου όπου οι φώκιες ξεκουράζονται και γεννούν τα μικρά τους, καθώς επίσης και ελεγχόμενη ανθρώπινη δραστηριότητα στο υπόλοιπο του Πάρκου, με συγκεκριμένες ρυθμίσεις που αφορούν την αλιεία.
Τα αποτελέσματα των συστηματικών ενεργειών για τη διατήρηση του είδους είναι ενθαρρυντικά. Υπολογίζεται ότι ο πληθυσμός των φωκών έχει αυξηθεί σημαντικά και ότι πλέον 25 - 35 άτομα ζουν στην περιοχή. Κάθε χρόνο γεννιούνται κατά μέσον όρο 3 μικρά, τα οποία οι μητέρες τους, λόγω της έλλειψης ανθρώπινης ενόχλησης, θηλάζουν σε ανοιχτές παραλίες. Το πιο ενθαρρυντικό όμως στοιχείο της ανάκαμψης του πληθυσμού είναι το γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται συχνά φώκιες και στο νησί της Μαδέρα.
Μαυριτανία
Στην ατλαντική ακτή της βορειοδυτικής Αφρικής, στη χερσόνησο Cabo Blanco, υπολογίζεται ότι ζουν περίπου 190 μεσογειακές φώκιες. Χαρακτηριστικό του συγκεκριμένου πληθυσμού είναι η μεγάλη του συγκέντρωση, αφού όλα τα ζώα χρησιμοποιούν μόνο δύο θαλασσινές σπηλιές για ανάπαυση και αναπαραγωγή. Είναι η μοναδική περιοχή στον κόσμο στην οποία το είδος διατηρεί ακόμα στον βαθμό αυτό τον κοινωνικό χαρακτήρα μιας χαρακτηριστικής αποικίας φωκών.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1997 ο τοπικός πληθυσμός της φώκιας αριθμούσε περίπου 300 άτομα και θεωρούνταν ο μεγαλύτερος παγκοσμίως. Οι μαζικοί θάνατοι το καλοκαίρι του 1997, οι οποίοι πιθανόν οφείλονταν σε ένα συνδυασμό ενός μεταδοτικού ιού και της υψηλής συγκέντρωσης βιοτοξινών στο θαλάσσιο περιβάλλον, μείωσαν τον πληθυσμό κατά δύο τρίτα, στα 110 - 120 άτομα. Έκτοτε έχει παρατηρηθεί όμως μια σταδιακή ανάκαμψη.
Τουρκία
Μέχρι τον προηγούμενο αιώνα η μεσογειακή φώκια ήταν ευρέως διαδεδομένη στην Τουρκία, στα παράλια του Εύξεινου Πόντου, στη θάλασσα του Βοσπόρου και του Μαρμαρά και στα παράλια του Αιγαίου μέχρι τις μεσογειακές ακτές τις Κιλικίας, απέναντι από την Κύπρο. Το ανελέητο κυνήγι και η υποβάθμιση της ποιότητας του βιότοπου του είδους σε μεγάλο μέρος της τουρκικής ακτογραμμής οδήγησαν στη δραστική μείωση των πληθυσμών της. Υπολογίζεται ότι πλέον το είδος έχει εξαφανιστεί από τον Εύξεινο Πόντο και πιθανώς και από τη θάλασσα του Μαρμαρά και ότι σήμερα λιγότερες από 100 φώκιες ζουν, κυρίως στα νησάκια γύρω από την αρχαία πόλη της Φώκαιας στον κόλπο της Σμύρνης, στη χερσόνησο Καραμπουρούν και στις ακτές της Κιλικίας.
Πρόσφατες έρευνες στην περιοχή της Κιλικίας έδειξαν ότι ο τοπικός πληθυσμός της μεσογειακής φώκιας αριθμεί περίπου 30 φώκιες, οι οποίες γεννούν 2 - 3 μικρά ανά έτος. Η περιοχή αυτή αποτελείται κυρίως από δυσπρόσιτες και απόκρημνες ακτές οι οποίες δεν προσφέρονται ιδιαίτερα για τουριστική αξιοποίηση και έτσι ο κίνδυνος της καταστροφής του βιότοπου του είδους προς το παρόν δεν είναι πολύ μεγάλος. Αντιθέτως, η υπεραλίευση στην περιοχή έχει μειώσει τα ιχθυοαποθέματα σε τέτοιον βαθμό, ώστε να αποτελεί απειλή για την επιβίωση της φώκιας.
Στην περιοχή της αρχαίας Φώκαιας τις δράσεις μελέτης και προστασίας έχει αναλάβει από το 1996 η περιβαλλοντική οργάνωση SAD - AFAG. Οι ερευνητές της οργάνωσης παρακολουθούν στενά τον μικρό πληθυσμό της περιοχής, ο οποίος εκτιμάται σε λιγότερα από 20 άτομα. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα των ερευνών τους, μία από τις βασικές απειλές για το είδος στην περιοχή είναι ο πνιγμός ανήλικων ζώων σε αλιευτικά εργαλεία.